خداوند متعال در قرآن كريم دستوراتي را در خصوص خود سازي ، ياد خدا ، تقوا، محاسبه و دوري از شيطان براي رشد، کمال و رسيدن به سعادت و حيات جاودانه به مؤمنان داده است، اما از سوي ديگر، به دليل زندگي انسان در دنياي مادي و وجود دشمناني همچون جهالت، شهوات و ... گاهي اوقات پرده بر روي انديشه او مي اندازد و در پي تبعيت از آن ها و ارتکاب معاصي زمينه انحطاط و تباهي خود را فراهم مي كند.

اينجاست که پروردگار براي نجات انسان از اين شرايط، باب توبه و استغفار را به روي بندگان خويش گشوده ، آن ها را به پشيماني دعوت مي کند تا راه براي بازگشت او باز باشد و با اميد به لطف و رحمت بيکران الهي، بار ديگر براي تعالي روح خويش تلاش کند.

بر اين اساس، در آيات و روايات فراواني انسان را به توبه فرا مي خواند: «يا ايهاالذين آمنوا توبوا الي الله توبه نصوحا عسي ربکم ان يکفر عنکم سيئاتکم ؛ اي کساني که ايمان آورده ايد، به سوي خدا توبه کنيد; توبه اي خالص . اميد است پروردگار گناهان شما را بپوشاند ...» (1)

معني توبه

توبه ، عذر خواهي و ترک گناه به زيباترين شكل است . در اصطلاح شرع يعني ترک گناه به سبب قبيح بودن آن و پشيماني نسبت به آنچه از دست رفته و جبران اعمالي که از دست داده است .

آيه شريفه قبلي ، مؤمنان را به توبه نصوح دعوت نموده است . اما توبه نصوح چيست؟ در اين خصوص تفسيرهاي زيادي شده است که ما روايتي از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) را در اين زمينه بيان مي کنيم:

هنگامي که معاذ بن جبل درباره «توبه نصوح » از پيامبر سؤال کرد، آن حضرت در پاسخ فرمود: «ان يتوب التائب ثم لا يرجع في الذنب کما لا يعود اللبن في الضرع ؛ آن است که شخص توبه کننده به هيچ وجه بازگشت به گناه نکند، آنچنان که شير به پستان هرگز باز نمي گردد.» (2)

با توجه به معناي لغوي و تفاسير ، مراد از توبه نصوح، توبه اي کامل و واقعي است و چنان است که راهي براي بازگشت به گناه در انسان باقي نمي گذارد .

عمومي بودن توبه

وجوب توبه نسبت به همه اشخاص ، در همه حالات عموميت دارد، به طوري که اين موضوع در آيات و روايات به وضوح آمده است .

قرآن کريم در يک خطاب عمومي مي فرمايد: «... و توبوا الي الله جميعا ايه المؤمنون لعلکم تفلحون ؛ اي مومنان! همه به سوي درگاه الهي توبه کنيد، باشد که رستگار شويد .» (3)

انسان همواره در معرض وسوسه هاي شيطاني و ارتكاب گناه قرار دارد و گاهي اوقات در اثر غفلت، دچار لغزش و خطا مي شود، بنابراين توجه به خدا و توبه به درگاه الهي نقش مهمي در جبران انحرافات و انجام معاصي دارد .

فوري بودن توبه

توبه امري است که بايد فوري انجام شود . هنگامي كه گناهي از انسان صادر شد، قبل از آن که آثار آن در قلبش ماندگار و محو آن دشوار يا غير ممکن شود، پشيماني و توبه ضروري است .

قرآن کريم در اين زمينه مي فرمايد:

«انما التوبة علي الله للذين يعملون السوء بجهالة ثم يتوبون من قريب ...؛خداوند توبه کساني را مي پذيرد که از روي ناداني عمل زشتي مرتکب شده و فوري توبه کنند ... » (4)

در روايات نيز بر اين مساله تأكيد شده است.

حال اين سؤال مطرح مي شود که امر به فوريت توبه براي چيست؟

خداوند كه«غافر الذنب و قابل التوب» (5) است و هميشه توبه بندگان را مي پذيرد «و هو الذي يقبل التوبه عن عباده » (6) ، پس چرا به فوريت توبه امر كرده است؟

پاسخ اين است كه هر چند در روايات آمده که هرکس پيش از مرگ توبه کند، توبه اش مقبول است، (7) ولي طبق فرمان صريح قرآن کريم، توبه هنگام مرگ، قابل قبول نيست: «و ليست التوبة للذين يعملون السيئات حتي اذا حضر احدهم الموت قال اني تبت الأن ؛ توبه براي کساني نيست که تمام عمر بدي مي کنند تا زماني مرگ يکي از آن ها فرا رسد، در آن حال مي گويد: الان توبه کردم .» (8)

مرحوم علامه طباطبايي (ره) مي فرمايد: علت عدم قبول اين توبه آن است که ياس از زندگي و ترس قيامت او را به مجبور به توبه کرده و وقتي که نه حيات دنيوي هست و نه عمل خير، توبه و رجوع واقعيت نخواهد داشت، يعني در آن موقع، توبه و برگشت حقيقي نيست .

زمان مرگ براي هيچ انساني معلوم نيست .چه بسا ناگهان مرگ انسان فرا رسد و توبه نکرده باشد . بنابراين بايد همواره به فکر استغفار و بازگشت از گناهان باشيم، مبادا که مرگ فرصت محو گناه را به ما ندهد .

به تأخير انداختن توبه، روح انسان را آلوده مي كند و زمينه را براي تکرار گناه و ارتکاب گناهان بعدي فراهم مي سازدو در نتيجه ممکن است هيچ گاه توفيق توبه به دست نيايد .

رابطه توبه و استغفار

در بسياري ازآيات قران كريم امر به استغفار و توبه شده است . توبه ، واقعيت وحقيقتي قلبي است ، پشيماني از گناه و عزم ترک آن و ظهور اين توبه به طلب غفران و آمرزش خواهد بود .

حضرت علي ( عليه السلام) مي فرمايد: توبه پشيماني قلب و استغفار با زبان است . (9)

در واقع، استغفار و طلب بخشش از درگاه خداوند، يکي از مراحل توبه واقعي است که انسان همراه با حالت پشيماني از گناه، از خداوند درخواست عفو و بخشش مي کند .

همراهي «استغفار» و «توبه » در قرآن آمده است: «و ان استغفروا ربکم ثم توبوا اليه ...؛از گناهان خويش استغفار کنيد و به سوي او باز گرديد .» (10)

البته براي تحقق توبه و بازگشت به سوي پروردگار، طلب بخشش گناهان و استغفار ضروري است.

آثار توبه و استغفار

برخي ازآثار و برکات توبه و استغفار عبارتند از :

1- گستردگي رحمت و مغفرت الهي:

«و من يعمل سوء او يظلم نفسه ثم يستغفر الله يجدالله غفورا رحيما ؛ هر کس گناهي کرده باشد يا به خودش ظلم کند، پس استغفار کند، خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد يافت .»(11)

در روايتي از امام باقر ( عليه السلام) نقل شده است که آن حضرت فرمود: «التائب من الذنب کمن لاذنب له تائب چون کسي است که گناه نکرده است .»

خداوند، در مقابل استغفار و توبه، وعده پذيرش آن و آمرزش گناهان را داده است، اما اين سؤال مطرح مي شود که خداوند تا چه حد گناهان را مي بخشد؟ چه بسا سنگيني بار گناهان تا آنجا باشد که انسان اميد عفو و بخشش الهي را در خود نبيند.

با تدبر در آيات قرآن کريم، به اين نتيجه مي رسيم که در هيچ زمان و در هيچ وضعيتي، جايي براي نااميدي و مايوس شدن از درگاه الهي وجود ندارد و رحمت واسعه الهي همواره شامل حال بندگان ، به خصوص مؤمنان خواهد بود .

قرآن کريم در اين باره مي فرمايد: «قل يا عبادي الذين اسرفوا علي انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله يغفر الذنوب جميعا ؛ بگو: اي بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده ايد! از رحمت خداوند نااميد نشويد که خداوند همه گناهان را مي آمرزد .»(12)

اين آيه يکي از اميد بخش ترين آيات قرآن نسبت به گناهکاران است . شمول و گستردگي آيه به اندازه اي است که حضرت علي (ع) فرمود: درتمام قرآن آيه اي وسيع تر از اين آيه نيست . (13)

هر چند در اين آيات و روايات، به انسان مژده و بشارت ، بخشش و عفو گناهان داده شده است، اما انسان مؤمن بايد همواره با تأسي از تعاليم قرآن، راه تعالي و كمال را براي خود فراهم سازد؛چرا که ايمان واقعي به انسان جرأت ارتكاب گناه و معاصي را نمي دهد .

در هر حال ، گناه ، اثرات خود را بر جاي مي گذارد و حتي در صورت محو آثارآن، انسان از آن کمالاتي که مي توانست با تقوا و انجام اعمال صالح انجام دهد، محروم مي ماند و اين با هيچ چيز قابل جبران نخواهد بود.

2- صفاي باطني:

توبه و استغفار ،در شستشوي روح و صفاي دل نقش مؤثر و اساسي دارد . پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) مي فرمايد: «قلوب آدميان همانند فلزات به زنگار ويژه خود مبتلا مي شود، پس آن ها را بوسيله استغفار و تلاوت قرآن صيقل دهيد .» (14)

3- در امان ماندن از وسوسه هاي شيطان:

شيطان به عنوان دشمن هميشگي و قسم خورده انسان، لحظه اي از برنامه ريزي براي گمراهي انسان دست بر نمي دارد. بنابراين مبارزه و فراگرفتن راه هاي در امان ماندن از شر او، بايد همواره مورد توجه انسان باشد. حضرت رسول (ص) مي فرمايد: «ثلاثه معصوم من ابليس و جنوده: «الذاکرون لله و الباکون من خشيه الله و المستغفرون بالاسحار؛ سه گروه از شر ابليس و لشکريان او در امانند: کساني که به ياد خداوند هستند، کساني که از ترس خدا گريه مي کنند و کساني که در سحرگاهان استغفار مي کنند .» (15)

4- توفيق رزق معنوي:

كسب علوم و معارف ، از ارزاق معنوي است که در اثر گناه، انسان از فيض آن محروم مي شود .

ولي در پرتو طلب مغفرت و تمسک به توبه و استغفار، زمينه براي بهره مندي از آن علوم و معارف فراهم مي شود .

از امام صادق ( ع) نقل شده است: هرکس به مدت دو ماه بطور متوالي استغفار نمايد، گنجي از علم يا ثروت، رزق و روزي او خواهد شد .

در برنامه انسان ساز اسلام و قرآن، تلاش شده ، انسان به چنان يقين و شناختي از گناه و آثار آن دست يابد که هرگز به فکر آلوده شدن نيفتد تا نياز به توبه و استغفار پيدا کند؛ چرا که بدون ترديد نفسي که اصلاً به گناه آلوده نشود و صفا و پاکي ذاتي خودش را حفظ کند، از آن نفسي که پس از آلوده شدن به گناه، از راه توبه و استغفار پاک شده باشد، با ارزش تر است.

منابع :

1) قرآن كريم ، سوره تحريم ، آيه 8

2) تفسير مجمع البيان، ج 10 و 9، ص 477

3) سوره نور ، آيه 31

4) سوره نساء ، آيه 17

5) سوره غافر ، آيه 3

6) سوره شوري ، آيه 25

7) كافي ،‌كليني ،‌ ج2، ص440

8) سوره نساء ، آيه 18

9) ميزان الحكمه ، محمدي ري شهري ، ج 1 ،‌ص 541

10) سوره هود ، آيه 3

11) سوره نساء ، آيه 110

12) سوره زمر ، آيه 53

13) تفسير نمونه ، ج 19، ص 499

14) بحار الانوار ، علامه مجلسي ، ج 93 ،‌ص 284

15) همان ، ص 17

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: